Günümüz Tehlike Altında Kabul Edilen Dünya Miraslarının Durumu Ve Tehlikelerin Nedenleri

Tehlike Altındaki Dünya Mirasları Listesi, Unesco tarafından Dünya Miras Listesi’nde bulunan alanları özelliklerini tehdit eden durumlarda toplumu bilgilendirmek, uluslararası farkındalığı arttırmak ve tehditlerin önlenmesi teşvik etmek amacıyla düzenlenmiştir.

Tehlikelerin Nedenleri

Silahlı çatışma, savaş, deprem ve doğal afetler, kirlilik, kaçak avlanma, kontrolsüz kentleşme ve turist gelişimi en temel sorunlardır. Diğer tehlikeler kültür mirasları ve doğal miraslar için ayrı ayrı tespit edilmiş tehlikeler ve potansiyel tehlikeler olarak sıralanmıştır. Mirasların listeye girebilmeleri için bu tehlikelerden en az birini karşılıyor olmaları gerekmektedir.

Kültürel miraslar için tespit edilmiş tehlikeler; malzemelerinde, yapı ve/veya dekoratif özelliklerinde, mimari veya şehir planlaması bütünlüğünde, kentsel/kırsal mekânında ve doğal çevresinde ciddi bir bozulma olması, tarihi özgünlüğünü ve kültürel öneminin önemini kaybetmiş olmasıdır. Potansiyel tehlikeler ise; korunma derecesinin azaltılması gibi hukuki durumlar, koruma politikasının eksikliği, bölgesel ve kentsel planlama projelerinin olumsuz etkileri, silahlı çatışma tehlikesi, jeolojik, iklimsel veya diğer çevresel faktörlerin doğurduğu tehlikelerden kaynaklı etkilerdir. Unesco politikasında belirtilmemesine rağmen, kaçak kazılar, bölge halkının bilinçsiz kullanımı ve vandalizm kültürel miras alanları için ciddi tehlikeler oluşturmaktadır.

Doğal miraslar için tespit edilmiş tehlikeler; hastalık gibi doğal nedenler veya kaçak avlanma gibi insan kaynaklı zararlar sebebiyle yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalan ve üstün evrensel değer sahibi türlerin popülasyonunda ciddi bir düşüş olması, odun toplama, ağaç kesme, kirlilik, madencilik, imar çalışmaları, gübre ve kimyasal ilaç kullanımı, endüstri ve tarım projeleri, rezervuar inşaları, alanı tehdit eden boyutlara ulaşan insan yerleşimleridir. Potansiyel riskler ise; alanın yasal koruma statüsünün değiştirilmesi, alan içerisinde planlanan yeniden yerleşim veya kalkınma projeleri, silahlı çatışma yaşanması, yönetim planın eksik, yetersiz veya tam olarak uygulanamıyor olması, iklimsel, jeolojik veya diğer çevresel faktörlerin doğurduğu tehlikelerdir.

Unesco Tehlike Altındaki Dünya Miras Listesi Süreçleri ve Mirasların Korunmasına Katkıları

Unesco Dünya Mirasları sözleşmesinin ilk iki maddesine göre, bir miras alanı tespit edilmiş veya potansiyel tehlikelerle karşı karşıya kalması ve Uygulama Rehberinde belirtilen kriterleri karşılaması halinde Dünya Miras Komitesi, bilgiyi inceler ve alanın listeye kaydedilmesiyle ilgili karar alır. Listeye kaydedilen alanlar ile ilgili, taraf devletin iş birliğiyle düzeltici tedbirler için potansiyel bir program geliştirilir. Komite, listede yer alan alanların koruma durumlarını her yıl yeniden gözden geçirir, izler ve gerekli görüldüğü takdirde uzman görevlendirmesi yapabilir. Komite, alanın listeye kaydedilmesini sağlayan özelliklerini kaybetmesi, alanının yapısal özelliklerinin tehlike altına girmiş olması ve belirtilen süreçte taraf devletçe gerekli düzeltici önlemlerin önerilen sürede alınmaması durumlarında alanı listeden çıkarabilir. Bu madde taraf devletler için bağlayıcı bir özellik taşıdığı için önemlidir.

Bir miras alanının listeye girmesi korunması ve tehlikelerin önüne geçilmesi için önemli imkanlar sağlar. Listeye girdikten sonra bir yönetim planının hazırlanması ve uygulamasının denetlemesi planlı ve hızlı bir koruma eylemini teşvik eder. Unesco, listede bulunan mirasların korunması için, uluslararası kamuoyu bilgilendirilerek toplumda farkındalık oluşmasını sağlar ve yardım toplama imkânı oluşturur. Ayrıca gerek görüldüğünde Dünya Miras Fonu’ndan da yardım sağlanır. Bu durumlar mirasın bulunduğu ülkenin maddi imkanlarına da destek olduğu için korunma sürecini hızlandıracaktır. Listede bulunan ve gerekli koruma önlemleri sağlandıktan sonra listeden çıkarılan Galápagos Adaları ve Yellowstone Ulusal Parkı örnekleri de sağlanan imkanların miras alanlarının korunmasında olumlu bir etkisi olduğunu gösterir niteliktedir.

Listede Yer Alan Miraslar

Tehlike Altındaki Dünya Mirasları Listesi’nde günümüzde otuz altısı kültürel, on yedisi doğal olmak üzere elli üç alan bulunmaktadır. Bunlardan altısı Latin Amerika ve Karayipler, dördü Avrupa ve Kuzey Amerika, altısı Asya ve Pasifik, on altısı Afrika ve yirmi bir tanesi Orta Doğu’da bulunmaktadır. Orta Doğu’daki yoğunluğun sebebinin bitmeyen savaşlar olduğunu söylememiz mümkündür.

Listede yer alan miras örneklerine baktığımızda öne çıkan tehlikelerin doğal nedenler, savaş ve kentleşme olduğunu söylememiz mümkündür. Bamiyan Vadisi Kültürel Peyzaj Alanı Taliban’ın bombalı saldırıları sırasında hasar görmüştür. Tarihi Halep Şehri, Tarihi Busra Şehri, Tarihi Şam Şehri, Cyrene Antik Kenti, Leptis Magna Antik Kenti, Ashur (Qal’at Sherqat) gibi Orta Doğu’da bulunan bütün miras alanları hala sürmekte olan savaş tehlikesiyle karşı karşıyadır. Söz konusu alanlar için koruma planlarında tampon bölge oluşturulması dışında bir koruma önlemi bulunmamaktadır. Hala savaşın sürdüğü ve siyasi iktidarsızlığın bulunduğu bölgelerde bir koruma planı uygulamaya koymak oldukça zor görünmektedir. Savaşan grupların özellikle miras alanlarını hedef alması ve bölgedeki çoğu insanda kültürel miras bilinci olmaması savaş sırasında ve sonrasında da alanın korunmasını oldukça zorlaştırmaktadır. Tampon bölge oluşturmak, uluslararası belirli yasaklar getirmek etkili olabilir ancak sorunun çözümü kısa süreli planlar ile çözülebilecek gibi gözükmemektedir. Bu sebeple her ne kadar uzun süreli bir çözüm olsa da tehlike altındaki mirasları ve bölgede diğer mirasları gelecek nesillere aktarmak adına alınabilecek en etkili önlemin kültürel miras bilinci ve saygısı olan bir nesil yetiştirmek olduğunu söylemek mümkündür.

Abu Mena, Chan Chan Antik Kenti gibi miras alanlarında hava durumları nedeniyle doğal erozyon oluşması tehdit nedenidir. Yönetim planlarında, söz konusu tehditleri önlemek için su seviyesini düzenleyen sistemlerin yapılacağı yer almaktadır. Benzer sistemler rüzgâr hızını düzenlemek için de kullanılabilir.

Doğu Rennell, Everglades Milli Parkı, Tarihi Şehri-i Sebz Kenti, Nimba Dağı, Tarihi Viyana Kenti, Manovo-Gounda St Floris Milli Parkı gibi örneklerde ise kentleşme, ağaç kesimi, kaçak avlanma, baraj inşası, tarım, yasa dışı otlatma, köprü inşası gibi küreselleşme ve insan kaynaklı tehditler bulunmaktadır. Tehditlerin önüne geçilmesi için güvenliğin arttırılması, yasa dışı uygulamalara verilecek ağır cezalar, sit alanları ile ilgili kanunların kültürel miras bilinciyle oluşturulması ve rant için bu alanların tahrip edilmesinin önüne geçen kanunların düzenlenmesi son derece önemlidir.

Sonuç olarak, pek çok farklı tehdit türü olduğu gibi her mirasın kendine özgü bir yönetim modeli ile korunması gerekmektedir. Unesco Tehlike Altındaki Dünya Mirası Listesi’nde yer almak mirasların korunması için önemli katkılar sağlamaktadır. Ancak bazı ülkeler koruyamıyormuş gibi görünmemek için ve listede yer almak kötü bir durummuş gibi algıladığı için başvurudan kaçınmaktadır. Listeye dahil olmaya, mirası korumak için gerekli ihtiyaçları karşılamak, uzman yardımı almak ve uluslararası düzeyde farkındalık oluşturmak adına duyurmak için gerekli olduğu bakış açısından bakmaları gerekmektedir. Ek olarak ülkelerin kendi yönetim sistemlerini oluşturmaları, bu sistem çerçevesinde risk altında olan alanları ve çözümleri sürekli takip eden bir ekip oluşturması gerekmektedir. Var olan bir koruma sistemin üstüne Unesco imkanları da eklenince çok daha etkili bir koruma yöntemi sağlanabilir. Doğal ve kültürel mirasları tehdit eden bütün koşulların önüne geçilmesinde ve mirasları korunmasında en etkili yöntem toplumsal bilinç oluşturmak ve gelecek nesilleri bu bilinçle yetiştirmek olacaktır.

KAYNAKLAR

Ürün, Şule. Dünya Kültürel ve Doğal Mirasın Korunmasına Dair Sözleşme: Doğal Miras Alanları Başvuru, Adaylık ve Değerlendirme Süreci, Unesco Türkiye Millî Komisyonu, Ankara, 2016.