Osmanlı Arşiv Kaynakları I: Terekeler
Tarih bir zamanlar var olanla ilgilidir. Tarihçi ise bu var olan olayları gün ışığa çıkarmak için yazılı ve sözlü kaynaklara başvurmaktadır. Ancak tarihçinin çalıştığı dönem günümüzden uzaklaştıkça tarihçinin önüne çıkan zorluklarda artmaktadır. Çünkü tarihçi o dönemlerde yaşamış canlı kanlı bir insanla konuşamaz ve sadece yazılı kaynaklar üzerinde yoğunlaşmaya başlar. Böylesi bir durumda o dönemin kaynağı okuyabilecek ve anlayabilecek kadar dönemin yazısını ve dilini bilmek tarihçi için zorunludur. Tarihçi eğer Osmanlı tarihi üzerine uzmanlaşacaksa Osmanlı Türkçesini iyi derecede bilmesi onun işini kolaylaştırır ancak bu sadece bir başlangıçtır. Çünkü Osmanlı arşivine girildiğinde ferman, berat, ahidnâme, hatt-ı humâyun, irade-i seniyye, tapu tahrir ve ruûs defteri vb. çok fazla arşiv belgesi ile karşılaşılır ve bu belgelerin yazılış biçimi ve yazı cinsi birbirinden oldukça farklıdır. Hatta kadı sicilleri gibi bazı belgelerin bölgeden bölgeye de yazı cinsi değişmektedir. Tüm bu durumlar karşısında tarihçinin belgeyi tanıması, okumasını epey kolaylaştırmaktadır. Dolayısıyla bu yazımda arşiv belgeleri içerisinden tereke kaydını açıklayıp örnek bir belgeyle tanıtacağım.
Tereke, vefat eden kişinin geride bıraktığı mirası ifade etmek için kullanılan bir terimdir. Bu terim bazen muhallefât bazen de metrukat olarak isimlendirilse de aslında yazılış biçimi itibariyle farklılıklar içermektedir. Tereke kayıtları kadı sicilleri içerisinde veya ayrı bir defter şeklinde tutulmuş olabilir. Tereke kayıtlarında vefat eden kişilerin kimlik bilgileri, statüsü, mesleği, geride bıraktığı mirası, harçları, mirasçıları ve bu mirasçıların aldıkları pay kaydedilmektedir. Bu belgelerdeki ayrıntılı dökümlerden bir bölgenin sosyal, ekonomik, kültürel yapısı anlaşılabilmektedir. Bu konularda son zamanlarda oldukça fazla çalışma yapılmış ve yapılmaktadır. Ancak hala belgede verilen fiyatlar üzerine çok durulmamakta ve maddi kültür üzerine görsel arşivden faydalanılmamaktadır.
Tereke kayıtlarında ilk kısımda genellikle kişinin kim olduğunu uzun uzadıya anlatır. Burada örnek olarak Hacı İsmail Efendi’nin terekesini paylaşıyorum. Terekesindeki bilgilerden Hacı İsmail Efendi’nin Rusçuk’ta Cami Atik mahallesinde vefat ettiğini, terekesinin 7 Zilkade ayında 1220 yılında kaydedildiğini, babasının Hüseyin Ağa olduğunu, iki eşi olduğunu, eşlerinin adlarını ve ikamet yerlerini, kız ve erkek çocuklarının adlarını ve ikamet yerlerini aynı zamanda kardeşlerinin kim olduğunu hakkında bilgiler verilmiştir.
Resim1: Hacı İsmail Efendi’nin Terekesi
Bâᶜis̱-i taḥrîr-i raḳam oldur ḳi:
Fîᵓl-aṣl Sivas sükkânından olub el-ḥâletü hâẕihȋ medîne-i Ruscuk’da Câmiᶜ-i Atȋḳ Maḥallesi’nde müteᵓehhilen sâkine iken bundan aḳdem (fevt) olan el-Ḥâcc İsmâᶜȋl Efendi ibn-i Hüseyn Aġa nâm müteveffânıŋ verâs̱eti zevceᵓ-i metrûkeleri Sivas’da sâkine Ḥalȋme bint-i Ḥâcȋ Meḥmed nâm ve Ruscuk’da sâkine Ḫadȋce bint-i nâm hâtûnlar ile ṣulbi kebȋr oğlu Muṣtafâ ve ṣulbiyye-i kebȋre kızları Sivas’da sâkine ve Nigbolu’da sâkine ve Ruscuk’da sâkine ṣaġire kızı Fâtıma’ya inḥiṣârı baᶜdeᵓt-taḥḳȋḳiᵓş-Şerᶜȋ ẓâhir ü nümâyân olmaġıla zevceᵓ-i mezbûreler ile kebȋreᵓ-i mezbûre ḳıbel-i Şerᶜden ḳayyım naṣb olınan karndaşları Muṣtafâ ve ṣaġȋreᵓ-i mezbûra vaṣî naṣb u taᶜyȋn olınan Duḫânȋ el-Ḥâcc ᶜÖmer vekîli mezbûre ṭarafından vekîl-i s̱âbitüᵓl-vekâlesi zevci Meḥmed Aġa ve Sivas’da sâkine mezbûrelere ḳayyım naṣb olınan Muṣtafâ Aġa ve ṣaġîre-i mezbûra bâ-ḥuccet-i şerᶜiyye vaṣî naṣb u taᶜyȋn olınan el-Ḥâcc ᶜÖmer maᶜrifetleri ve maᶜrifet-i şerᶜile cemȋᶜ-i terekesi taḥrîr ve Sûḳ-i Sulṭânî’de müzâyede ve fürûḫt olınub ḥâsıl olınan s̱emeni biᵓl-farȋżatiᵓş-Şerᶜîyye tevzîᶜ u taḳsîm olınan muḫallefât defteridir ki ber-vech-i âtî ẕikr olınur. Ḥurrire fiᵓl-yevm 7 Ẕ. sene 220.
İkinci kısımda hayatta iken neyi varsa hepsi tahmini fiyatlarıyla birlikte yazılmıştır. Hacı İsmail Efendi’nin terekesi hayli zengin olduğu için eşya listesinin, borçlarının ve miras paylaşımın sadece bir kısmını paylaşıyorum. Bu kısımda ev eşyaları, mutfak eşyaları, kıyafetleri, kumaşları, aksesuarları, silahları, kitapları, gayrimenkulleri, hayvanları ve at takımları gibi ne kadar menkulü ve gayrimenkulü varsa kaydedilmiştir. Ayrıca bu kısımda alacaklı olduğu kişilerde kayıtlıdır. Bu eşya listesi toplam miktarını yazmasıyla sonlanır.
| Eşyanın Adı | Adet | Değer (Pare) |
| Basma yorgân | 1 | 799 |
| Diğer yorgân | 1 | 640 |
| Def’a yorgân | 1 | 719 |
| Beledî yasdık | 13 | 3000 |
| Basma şilte | 1 | 1400 |
| Diğer şilte | 1 | 280 |
| …? | 1 | 281 |
| Baş yasdığı | 1 | 255 |
| Beledî döşek | 1 | 680 |
| Diğer beledî döşek | 1 | 1000 |
| Def’a şilte | 1 | 281 |
| Halı seccâde | 1 | 380 |
| İzlâdi yân | 1 | 441 |
| Âlâca kilîm | 1 | 291 |
| Çûka ma’i yan | 1 | 399 |
| Cedîd çûka yan | 1 | 2220 |
| Köhne kilîm | 1 | 40 |
| Şam seccâde | 2 | 360 |
| Âlâca entârî | 1 | 320 |
| Eğer ma’a tâkım | 1 | 1200 |
| Mısır hasırı | 1 | 1040 |
| Minder | 1 | 2400 |
| Diğer minder | 1 | 800 |
| Oda keçesi | 1 | 640 |
| Diğer keçesi | 1 | 800 |
Resim 2: Eşya Listesi
Üçüncü kısımda tüm masraflar ve harcamalar kayıtlıdır. Bu kısımda da Hacı İsmail Efendi’nin hayattayken kılmadığı namazlar için fidye miktarı, defin masrafları, vergileri, borçlu olduğu kişiler ve borç miktarı kaydedilmiştir. Bu kısımda borçların toplamıyla biter.
Resim 3: Defin Masrafları ve Vergiler
| Min’el-icrâcât | ||
| Iskat-ı salat | 10000 | |
| Resm-i kısmet kalemiyye ve hüddamiyye | 10680 | |
| Edhem Bekir ve tarafından havale merhûmun zimmetinde kalub Ağa Efendimize Ömer’e deyni | 33240 | |
| Ba-defn-i verese kabrine muharrerasını? | 4000 | |
| Deyn-i müsbet oğlu Mustafa Ağa’ya | 6000 |
Dördüncü kısımda ise toplam mirastan borçlar çıkarılır ve kalan miktar varisler arasında paylaştırılması kaydedilir. Hacı İsmail Ağa’nın mirası eşleri ve çocukları arasında paylaştırılmıştır.
Resim 4: Mirasın Taksimi
| Sah’ul-bâki | 310400 | 7760 |
| Hisse-i Sivas’da sâkine zevcesi Alime’ye | 491 | |
| Hisse-i Sivas’da sâkine …? Arife’ye | 13752 | |
| Hisse-i Rusçuk’ta sakine zevcesini Hadice | 491 | |
| Hisse-i ism-i l-mezbûr Mustafa | 2751 |
Hacı İsmail Efendi’nin terekesi, Osmanlı’da 19.yüzyıl başlarında yaşamış zengin denilecek kadar malı mülkü olan bir kişinin hayatından bir kesit sunar. Aynı zamanda Hacı İsmail Efendi’nin birden fazla eşi olması tek eşliliğin yaygın olduğu bir coğrafyada çok eşli bir aile yapısına örnek oluşturur. Dahası Hacı İsmail Efendi’nin maddi kültüründen o dönemde kullanılan ev eşyaları, mutfak eşyaları, kıyafetler, silahlar vb. pek çok eşya hakkında bilgi sahibi olunabilir. Ancak onun mal varlığı düşünüldüğünde o dönemde yaşamış herkesin bu eşyalara sahip olduğunu da düşünülmemelidir.
Hacı İsmail Efendi’nin terekesinde dikkat edilmesi gereken iki husus var. Bunlardan ilki terekenin kayıt tarihinin ölüm tarihi olup olmadığıdır. Diğeri ise tereke listesinde geçen fiyatların gerçek değil tahmini fiyatlar olmasıdır. Bu iki hususun tüm tereke kayıtlarında sorgulanması gerekmektedir.
Okuma Önerileri;
Barkan, Ö. L., “Edirne Askerî Kassamı’na Âit Tereke Defterleri (1545-1659).”, Belgeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C.3, Ankara, 1966, ss. 1-479.
Öztürk, S., XVII. Yüzyıl Askerî Kassam Defterlerinin Sosyo-Ekonomik Tahlili, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1993.
Özdeğer, H., 1463-1640 yılları Bursa Şehir Tereke Defterleri, İstanbul Üniversitesi Rektörlük Yayınları, İstanbul, 1988.
Bozkurt, F., Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2011.
